18. Kijken naar de samenhang

Sommige dingen zijn gebaat bij schokken; ze groeien en bloeien bij veranderlijkheid, toevallige variatie, wanorde en stressoren, en houden van avontuur, risico en onzekerheid. Maar ondanks de alomtegenwoordigheid van dit fenomeen bestaat er nog geen woord voor dit exacte tegendeel van fragiel. Laten we het antifragiel noemen.
(uit Antifragile: Things That Gain From Disorder, 2012, Nassim Taleb) [1]

Antifragiel, een kenmerk van een ding?
Nassim Taleb heeft ons het mooie concept ‘zwarte zwaan’ gegeven, een begrip dat laat zien dat onvoorspelbare gebeurtenissen tot heftige gevolgen kunnen leiden (hoofdstuk 8). Zijn boek De Zwarte Zwaan: De impact van het hoogst onwaarschijnlijke maakt deel uit van een serie van vijf, getiteld Incerto, latijn voor onzekerheid. Antifragiel hoort ook bij deze serie. In dit boek beschrijft Taleb dat dingen die bloot staan aan prikkels sterker of beter kunnen worden. Voorbeelden hiervan zijn spieren die sterker worden door training, en botten die sterker worden wanneer er druk op wordt uitgeoefend. Hij beschrijft hoe men in onderwijs, techniek en wetenschap beter kan worden door fouten te maken. Hij geeft ook sociale en economische voorbeelden.

Never waste a good crisis [2]

Antifragiliteit wordt op Wikipedia (zie ‘antifragility’) beschreven als een eigenschap van systemen die beter of sterker worden als gevolg van stressfactoren, schokken, veranderlijkheid, ruis, fouten, aanvallen of storingen (pech). Het is een boeiend begrip, maar ook lastig om vat op te krijgen. Taleb heeft het over ‘dingen’ die gebaat zijn bij schokken. De focus is op dingen. Iets is blijkbaar fragiel of antifragiel. Maar beter of sterker worden zit niet (alleen) in een ding. De fenomenen die Taleb opvoert als antifragiel zijn dynamische fenomenen. Wat als je het boek Antifragiel herleest vanuit een perspectief van processen en samenhang? Als je niet naar antifragiliteit kijkt als een eigenschap van dingen, maar als je kijkt naar de potentie, iets wat er nog niet is maar kan ontstaan in de samenhang met de omgeving? Dan wordt de rol van de stressoren zichtbaar. Dan wordt duidelijk dat downward causality vanuit de omgeving mede de uitkomst bepaalt. Fenotype = genotype + invloed uit de omgeving (hoofdstuk 14). De stressor kan bijvoorbeeld niet willekeurig zijn. Hitte of een te hoge dollarkoers is de verkeerde prikkel voor een spier om sterker te worden. Een spier is trainbaar met behulp van een trekkracht. En die moet in de juiste richting werken. Niet te groot en niet te klein. Een dergelijke zienswijze gaat niet meer over antifragiliteit van een ding, maar over processen in de samenhang. Je zou zo’n proces antifragiliseren kunnen noemen, of gewoon succesvol aanpassen. Taleb voert evolutie op als voorbeeld voor een antifragiel fenomeen. Nou ja, evolutie gaat bij uitstek over succesvol aanpassen. Het kan dus helpen om te kijken naar de samenhang, en daar gebruik van te maken.

Bovenstaande voorbeeld toont de valkuil van de gewoonte om analytisch te denken in termen van dingen en toestanden. Ook als dat niet handig is. Dat zie je bij de buitengewoon dynamische concepten Positieve Gezondheid en Positive Peace. Bij Positieve Gezondheid heeft men gezondheid op analytische wijze ingedeeld in de zes domeinen van het spinnenwebmodel [3]. Terwijl de kracht van het concept juist zit in het niet alleen zoeken naar de oorzaken, het vormen van categorieën en repareren waar problemen zijn, maar gebruik te maken van alles wat werkt in het leven van mensen. Bij Positive Peace gebruikt men een indeling in acht pijlers om daarmee vrede meetbaar te maken. Bij deze onderwerpen kan een dynamische benadering nuttiger zijn. Bij zo’n benadering gaat het om de vraag: Hoe kom je, wanneer oorzaken niet te ontrafelen of op te lossen zijn, toch (steeds opnieuw) een stap dichter bij de gewenste toekomst? Hoe kun je succesvol aanpassen?

In het kort:

  • Wanneer je kijkt naar toestanden of dingen heb je al gauw de neiging om ze te ontleden en te proberen ze op een logische manier te begrijpen. Soms is het echter nuttig om ook, of juist, naar de samenhang te kijken.
  • Door de gewoonte van het analytisch denken wordt het lastiger om anders, dynamisch of organisch, te denken.