Samenvatting

De wereld was soep en het denken meestal een vork.
Harry Mulisch, De ontdekking van de hemel

Wat als het geheel meer is dan de som der delen? Dan is analyse alléén niet voldoende en hebben we ook synthese nodig. Begrijp ons niet verkeerd. Een analytische benadering en een reductionistische aanpak zijn belangrijk en vaak onmisbaar. Dat staat buiten discussie. Er gaan echter al zoveel boeken over die aanpak. En dat de statistiek wordt neergezet als de schurk Procrustes (hoofdstuk 8) is natuurlijk in het kader van overdrijving. Een mythische figuur is een uitvergroting van de werkelijkheid. Wij zijn voorstanders van onderzoek, maar willen ook aandacht voor de samenhang. Want we leven niet in een laboratorium waar je met analyse alle een-op-een oorzaken en gevolgen kunt blootleggen, niet in een theoretisch model waar je alles kunt berekenen en voorspellen, en ook niet in een gesloten systeem waar de invloeden uit de omgeving geen vat op hebben. We leven in een wereld die onregelmatig is en waar waarschijnlijkheid en toeval, lees verrassing, een rol speelt. Er is slechts voorbijgaande stabiliteit. En alleen op deze eilanden van voorspelbaarheid is het mogelijk om met modellen en protocollen te werken. Daarbuiten hebben we iets anders nodig. Het boeiende is dat we in een tijd leven waarin enerzijds de grenzen van analyse en reductionisme in zicht komen, terwijl we anderzijds de samenhang ontdekken. De wetenschapsfilosofie biedt een denkkader met het paradigma van de synthese en het systeemdenken. De kwantumfysica heeft recent de eerste bewijzen geleverd voor kwantumverstrengeling, en daarmee bewijs voor samenhang. En in de praktijk ontstaan werkvormen.
We beschreven dat emergentie een begrip is dat laat zien dat er nieuwe dingen kunnen ontstaan: meer is anders. Hier gaat een oorzaak-gevolg model met een-op-een en stap-voor-stap verandering niet op. Er is een andere factor vanuit de omgeving die samen-en-tegelijkertijd bijdraagt aan de uitkomst. Daarbij ontstaat iets wat er nog niet was, met eigenschappen die niet besloten lagen in de basiselementen. Kwantuminformatietheorie heeft de taal en de beelden die laten zien hoe veranderingen samen-en-tegelijkertijd verlopen. Emergentie is het product van upward én downward causality. Dit past bij de mening van natuurkundigen die zeggen dat informatie niet slechts een denkbeeldige, onstoffelijke, wiskundige grootheid is, maar een fysiek factor. Het is deze factor die maakt dat een geheel anders is dan een optelsom van de onderdelen. Hierdoor is rekenen met ‘0 of 1’ niet (altijd) voldoende.

Deel 1 komt uit bij een relatie tussen emergentie en de begrippen superpositie en entropie. Deel 2 De ontdekking van de samenhang. Paradoxen? Superpositie en entropie maken het verschil gaat verder. De begrippen krijgen een centrale rol in een andere manier van denken en worden ingezet om bekende paradoxen te bespreken. Wellicht dat het dan geen paradoxen meer zijn…..

Met ons verhaal willen we niet alleen vragen en problemen opwerpen. We willen ook meedenken over antwoorden. Een consequentie van onvoorspelbaarheid is dat voortdurend aanpassing nodig is met hulp van doorlopende feedback over alle veranderingen. Er zijn altijd risico’s én kansen. Daar zijn al werkvormen voor. Als praktijkgerichte zorgprofessionals werken wij graag met de oplossingsgerichte benadering. Dat is een pragmatische werkwijze, die gemaakt is voor complex-veranderlijke omstandigheden, en goed te combineren is met kennis uit analytisch wetenschappelijk onderzoek. De oplossingsgerichte aanpak is geen trucje en ook niet de laatste mode in de psychotherapie. Het is meer dan alleen een sympathieke aanpak. De benadering is fundamenteel anders dan bij het traditionele biomedische (analytische) model en is inmiddels ontwikkeld tot een volwassen werkvorm die in brede zin taal en structuur biedt voor veel alledaagse vraagstukken.

Combinatie van analyse en synthese
Een aanpak die de beide complementaire visies combineert bevat de volgende elementen:

  • Werk vanuit het perspectief van de hoofdrolspeler(s) (bijv. een patiënt, een groep, een land)
    Wanneer een objectieve werkelijkheid niet van toepassing is, omdat de omstandigheden gezien vanuit verschillende posities anders zijn, dan is het zinvol om vanuit de positie van de hoofdrolspeler(s) te werken. Zij zijn de experts van hun context.
  • Werk vanuit de gewenste toekomst. Wanneer bij een vraagstuk vele oorzaken een rol spelen die niet meer te ontrafelen of op te lossen zijn, dan heeft het geen zin om vanuit een probleem te werken. Welk probleem? Begin dan bij de gewenste uitkomst of toekomst. En bedenk dat een veranderlijke wereld een functioneel doel nodig heeft (een functie, werking, kracht, bekwaamheid, vermogen, vaardigheid, ‘een beter leven’). Een statisch doel (norm, getal) is minder zinvol, want stel je hebt je statische doel bereikt, maar de wereld is veranderd……
  • Vertrek vanuit de positie van ‘niet weten’. Laat nieuwe dingen ontstaan. Laat zelforganisatie zijn werk doen op geleide van de gewenste toekomst, met ‘alles wat werkt’ en niet met alleen indicatoren. Dat zijn keuzes van anderen. De samenhang van de dingen zorgt voor een nieuw evenwicht, nieuwe functies. Dit is de synthese, de verrassing, het creatieve proces. Voortdurende selectie met informatie uit feedback bepaalt wat verdergaat en wat mag uitdoven.
  • Maak gebruik van alles wat werkt: competenties, omstandigheden, hulpbronnen. Wat werkt bij deze persoon (groep), op dit moment, in deze context? Hierbij gaat het vooral om sterke kanten, kansen en hulpbronnen, en in mindere mate om de beperkingen. Je hoeft namelijk niet alles te weten over wat er níet kan om te weten wat er wél kan. Bij het zoeken naar mogelijkheden kan men ervaring (het opmerken van uitzonderingen op het probleem en stukjes van de gewenste toekomst) en kennis uit onderzoek gebruiken. Hier kan dus ook analyse en kennis worden ingezet.
  • Gebruik feedback. Wat verandert er gedurende het proces? Deze feedback gaat met behulp van open vragen. Gesloten vragen (beslisbomen) toetsen slechts de hypothese van de professional of de onderzoeker. Volg liever het perspectief van de hoofdrolspeler.
  • Een veranderlijke wereld is een doorlopend proces. Pas voortdurend de koers aan. Waar vaar je op? Wat zal een volgend teken van vooruitgang zijn?

Voor de grote problemen van onze tijd zijn (ook) generalisten nodig; experts op het gebied van emergentie en zelforganisatie. Dat zijn nieuwsgierige mensen die zoeken naar samenhang. Het zijn avontuurlijke mensen die op organische wijze nieuwe dingen laten groeien.

Voor het combineren van een analytische aanpak met een oplossingsgerichte aanpak kun je denken aan het beeld van de zeiler:

Een zeiler berekent een koers met behulp van zeekaarten en met navigatie op sterren of satellieten; de stabiele factoren. En hij past de koers voortdurend aan in verband met veranderingen door de onvoorspelbare stromingen en windrichtingen.

We hopen met ons verhaal ideeën te bieden voor verandering in onderwijs, onderzoek en bij beleidsvragen, met aandacht voor andere benaderingen bij dynamische onderwerpen. We hopen op een verschuiving van denken in termen van maakbaarheid naar organisch denken. Het is een begin.